Şüphesiz Hariciliğin ortaya çıkış sürecinde Arap toplumunun kültürü, yaşam tarzı, kabileler arasındaki siyasi çekişmeler ve ekonomik kaygılar önemli rol oynamıştır. Çoğunluğu bedevî Arap kabilelerinden oluşan, dinî düşüncelerini kabile taassubunun etkisi altında ve genellikle sertlik temayülü içinde dinî metinlerin zahirine dayandıran Haricîler, kendi taraftarları arasında bile birlik sağlayamamış ve birbirlerini tekfire yönelmişlerdir. Hem yetiştikleri çevre ve aldıkları kültür hem de maruz kaldıkları muameleler onları sert tabiatlı, acımasız olmaya ve kendilerine mensup olmayan Müslüman gruplara karşı merhametsiz davranmaya sevk etmiştir. Bu sebeple Haricî ruhu haşin, isyankâr ve çevresine uyum sağlayamayan bir insan tipinin simgesi olarak kabul edilir.
İnanç sahasında tam bir sistem ortaya koyamasalar da özellikle imamet/hilafet konusunda ortak bir görüş etrafında birleştikleri söylenebilir. Onlara göre halifelik âdil, âlim ve zâhit olmak şartıyla her Müslümanın hakkıdır. Halife, Müslümanlar arasında yapılan hür seçimle iş başına gelir, doğru yoldan ayrıldığı zaman da azledilir.
Haricî zihniyetinin İslâm düşüncesine en önemli katkısı iki noktada olmuştur. İlki, devlet başkanlığının şartları uygun olan her Müslümanın hakkı olduğunu ileri sürmeleri, belli bir soya veya aileye tahsis edilmesine karşı çıkmaları, ayrıca hilafet hakkını kötüye kullananların azledilmesi gerektiği şeklindeki düşünceleridir. Erken bir dönemde Müslümanlardan bir grubun hilafetin seçimle olması gerektiğini savunmasına rağmen bu görüş tarihî süreçte hep marjinal olarak kalmış, yeterince taraftar bulamamıştır. İkincisi ise iman ile ameli bir bütün kabul etmeleridir. Onlara göre din; inanç ve amelden oluşur; amelleri eksik olan ya da büyük günahlardan birini işleyip de tövbe etmeyen bir kimse dinden çıkmıştır ve ebedi olarak cehennemde kalacaktır. Amelleri imanın bir parçası kabul etmeleri, kendilerinden olmayan ya da kendileri gibi yaşamayan kimseleri tekfir etmelerine sebebiyet vermiş, din adına şiddeti kullanmalarına zemin hazırlamıştır.
Sosyal Bilimler Ansiklopedisi 2/Halil İbrahim Bulut