Her konuda olduğu gibi yalan söyleme davranışının değerlendirmesi de çocuğun içinde bulunduğu gelişimsel döneme göre yapılmalıdır. 0-3 yaş döneminde çocuğun doğru olmayan şeyleri söylemesi yalan olarak değerlendirilmemelidir. Bu dönemde çocuk ancak hayal gücü nedeniyle veya ailesinin onayı için bazı şeyleri ezbere söyleyebilir. Bu dönemin sonundaysa sağlıklı çocuklarda zihinsel gelişimde önemli bir basamağa geçilir. Zihin kuramına göre 3 yaş civarında çocuk artık herkesin farklı düşüncesinin ve duygusunun olduğunu keşfeder. Ancak yine 3-6 yaş döneminde de çocuğun anlattığı doğru olmayan şeyler sıklıkla aldatma amacı taşımayan, geniş hayal dünyaları sebebiyle abartılmış, hikayeleştirilmiş, uydurulmuş durumlardır. 3-4 yaşlarındaki bir çocuğun farkında olmadan söylediği yalan aslında bir bakıma zihinsel gelişimi açısından her şeyin yolunda olduğunun bir göstergesidir. 6-7 yaş döneminden itibarense çocuk artık yalan kavramını bilir, doğru bir davranış olmadığını ve toplumca hoş karşılanmadığını fark eder.

Peki çocuklar neden yalan söylerler?

Model alma: Ebeveyninin çevresine ya da kendisine yalan söylediğini fark eden çocuk bunun yapılabilir ve zaman zaman kabul edilebilir bir davranış olduğunu öğrenmiş olur.

Çocuktan beklentiler: Eğer çocuktan beklentiler çok yüksekse, çocuk bu beklentileri karşılayamama stresine girerse ailenin ilgisini kaybetmemek için yalana başvurabilir.

Cezadan kaçınmak: Aile onaylanmayan davranışlarda sürekli azarlayan ve cezalandırıcı tutumdaysa, çocuk da yalan söyleyerek kaçınabileceğini keşfederse, sıklıkla yalana başvuracaktır. Öyle ya en kötü ihtimalle yakalanıp yalanı için ceza alır ama her koşulda ceza alacaksa denemeye değer!

İlgi çekmek: Çocuklar anne babanın ilgisini çekmek onayını alabilmek adına yalana başvurabilmektedir. Annesiyle fazla vakit geçiremeyen bir çocuk, dışarıda birinin onu kaçırmaya çalıştığı yalanını söyleyebilir.

Davranım bozukluğu: Yalan söylemek tek başına bir bozukluk tanısı için yeterli olmamakla birlikte yalana eşlik eden; çalma davranışı, kendine başkasına zarar verme vb. problem davranışlar varsa, yalan söyleme davranışının bir psikiyatrik rahatsızlığın belirtilerinden olduğu söylenebilir. Bu durumlarda uzman desteği alınmalıdır.

Yoksunluk: Çocuklar eksiklik hissettiği konularda yalana başvurabilirler. Örneğin babasını kaybetmiş bir çocuk babam var diyebilir ya da arkadaşının oynadığı oyuncağı görüp benimki de evde diyebilir.

Yalanı fark ettiğimizde nasıl davranalım?

1)Öncelikle belirttiğim gibi çocuklar 6-7 yaşına kadar yalan kavramını tam anlamazlar bu nedenle özellikle bu dönem öncesinde, yalan söyleme!, yalancı çocuk gibi azarlamalardan kaçınmalıyız. Çocuğumuz hangi yaşta olursa olsun yalanı fark ettiğimizde yapmamız gereken en önemli şey, çocuğumuzun neden yalana başvurduğunu anlamaktır. Tepkimizden mi korktu? Tedirgin olduğu başka bir şey mi var? Yeterince sevgi göstermiyor muyuz, eksiklik hissediyor olabilir mi? Hayal gücü nedeniyle anlatıyor olabilir mi? Bu sorulara cevap aramalıyız.

2)Çocuğumuz 6 yaşından büyükse ve yalana sık başvuruyorsa yalanla kendi ilişkimizi gözden geçirmeliyiz. Çocuğun yanında yalan söylüyor muyuz? Çocuğumuza beyaz yalan dediğimiz yalanlar söylüyor muyuz?

3)Çocuğumuzun iyiliği için olduğunu düşünsek bile çocuklarımıza yalan söylememeliyiz. Uygulamayacağımız cezalar, gerçekleştirmeyeceğimiz sözler çocukların size ve dolayısıyla dünyaya olan güvenini sarsacağı gibi yalan söylemeyi de öğretir.

4)Başka çocuklarla kıyaslama yapmayın. Bak Ahmet’e ne kadar akıllı… vb. cümleler çocukta öfke, suçluluk vb. olumsuz duyguları tetikler. Yetersiz hisseden çocuk, onay almak için yapmadığı şeyleri yapmış gibi anlatma eğilimine girer.

5)Çocuğunuzdan beklentileriniz olmalı elbette ama gerçekleştirebileceği seviyede! Çocuğunuzun yapamayacağını bildiğiniz aşırı kurallar koymayın.

6)Çocuğa karşı hissedilen sevginin koşulsuz olduğu her fırsatta hatırlatılmalı. Çocuk istenmeyen bir davranış sergilediğinde, bak bir daha yaparsan seni sevmem, küserim vb. ifadelerle yaklaşırsanız çocuk hata yaptığında (ki çocuklar sıklıkla hata yapar) bu sevgiyi kaybetmemek için yalana başvuracaktır. Bu nedenle çocuğun olumsuz davranışlarında duygusal tehdit mesajları sunmak yerine yalnızca davranışın yanlış olduğu anlatılarak sonuçlar ve çözümler üzerinde hareket etmek önemlidir.

7)Çocuğun yalanını fark ettiğinizde sessiz kalıp görmemezlikten gelmeniz çocuğun nasılsa yakalanmıyorum diyerek yeni yalanlara yönelmesine neden olur. Tam tersine yalan söylediği için aşırı kızıp cezalandırmak da doğru değildir. Yapılabilecek en iyi şey sakin ve dürüst bir tavırla yalanı fark ettiğinizi, doğru bir şey olmadığını ve hoşunuza gitmediğini ifade etmektir. Ardından da yalanın ardındaki motivasyonu araştırmak gerekir.

8)Çocuğunuzun yalanını yakaladığınız her seferde tutarlı bir yaklaşım göstermeniz, çocuğun yalanın yanlış bir davranış olduğunu içselleştirmesi açısından önemlidir.

9)Çocuğunuz bir hatasını size gelip dürüstçe anlattığında yaptığı davranışa kızsanız bile dürüst davrandığı için tebrik edin. Ardından sorunun çözümü için birlikte hareket edebilirsiniz.

Sevgiyle kalın

Uzm. Psk. İrem Aydınlar